Duela urte batzuk surflari batek esan zidan argiak erakusten ziola olatuaren sakonera; argiak, ur-azala, arnasbidea. Itsas barnetik jaurtitako begirada ederra bezain zirraragarria da haur batek gure ur gazi eta gordinetatik emandakoa.
Tanta batean itotzen naizen horietakoa izanik, irudiak, gaur, beste ur handi batzuetan, etxeko besaulki erosoko horietan, murgildu nau, maiz, itsasoa bera baino beldurgarriagoak izan daitezkeen uretan, eta gogoratu naiz adituek gaur egungo literaturaren hidrografian bi ibai aipatzen dituztela. C.Bonaldek dioen bezala, geroz eta nabarmenagoa izango da errealitatearen kopia huts den idazkeraren eta haren adierazpen artistikoaren arteko aldea. Lehengo idazkera horretan sailkatuko genituzke informazio objektiboa eskaintzen duten testuak, erreportajearen modukoak; bigarrenean, berriz, errealitatearen aldaera bat eskaintzen dutenak leudeke, artearen zipriztinduraz blai gauzatutakoak.
Bigarren motako idazkerari deitzen diot nik literatura eta ez du zerikusirik zailtasunarekin, merkatuaren legeekin ezta edertasun hutsarekin ere. Errealitatearen sakoneko ikuspegi bati, itsas barneko begiradaren modukoari, adierazpen egokia uztartzen zaionean lortzen da literatur hizkuntzaren lilura. Gakoa hortxe dugu: hizkuntzan.
Idazleak ur handi horietan murgilduriko igerilariak dira, hitz egokiaren bila dabiltzanak. Sarritan, errealitatea bera gainjartzen zaigunean, lan nekeza izaten da hitz hori aurkitzea. P.Ezkiagak metafora eder batekin adierazten du izendapen ororen gainetik dagoena: “elur urtuaren bihotz”. Patxik biziki maite du T.S.Eliot eta hark “O Light Invisible” poeman honela dio: “Our gaze is submarine, our eyes look upward/ and see the light, that fractures through unquiet water./ We see the light, but see not whence it comes/” (“Gure begirada itsaso hondokoa da, gure begiek gora begiratzen dute/ eta ur asaldatuan hausten den argia ikusten dute. Argia dugu ikusten; ez, ordea, nondik datorren”). Eguna joan, eguna etorri, igerilariak izpi baten bila dabiltza itsas azpian, hitz egokiaren bila.
Badakit ez naizela berezia: nire gorputzeko zimurren orografiak lehen emakumearen arrastoa azalarazten du; nire musuek lehen dardararen uhara bera uzten dute; eta nire maitearen izenak lehen maitalearenaren oihartzuna du hegaldatzen.
Beti liluratu izan naute hitzaren sorrerak, kobazuloetako lehen margoek eta gorputza, edo lan-tresnak, apaintzeko lehen gizakiak zuen beharrak. Ezagutzen ditugu zientzialarien teoriak, baina nik miresten dudana gizakiaren sorkuntzarako bulkada da, edertasunaren bila jarduteko bere barne-indarra. Badakit gure begiradak izendatzen duela sortutako lana “arte” gisa, edo bidutziaren izua sortzen duten merkatuaren lege izugarriek, baina, ziur nago lehen gizakiek bereizten zituztela margolan ezberdinen arteko ñabardurak. Ez naiz margotzen duen eskuaz ari, ez ezpain kontalariez, ezta zizelkariari buruz ere. Izenari garrantzia ematea beranduagokoa da; gaur egun, joera horrek uholdearen indar beldurgarria hartu du ikuskizun hutsa bihurtzen ari den gure zibilizazioan. Lanen arteko ezberdintasuna azpimarratu nahi dut. Artearen izpiak argitzen ditu Egiptoko “Piztien kobazulo”-ko eskuak, Valentziako ezti-biltzailearen liraintasuna, Coguleko dantzariaren gerrialdea edo Galgenbereko harrizko venusaren mugimendu segaila.
Lehen ezpainek ahoskatutako kontakizunek ere hitzaren xarma izango zuten, haur bat “berriro…” eskatzera bultzatzen duen bera. Eguneroko gertaera hutsalena, edo ikaragarriena –hitz bat, keinu bat, sentimendu bat…– bihur daiteke kontakizun erakargarri baten ernamuin. Hitza da tresna xume bakarra. Ondoren, kontalariak hitzen joskera landuko du jostuna edo artisaua legez, aulkitxo batean eserita, egunero-egunero, tentu handiz, maisuengandik ikasiz. G.G.Márquez Pedro Páramo irakurri zuenean, liluratuta geratu zen. Lehen irakurketaren ondoren, ikaslearen miresmenak bultzatu zuen testuaren arotz-lana aztertzera, ikasteko beste helbururik gabe.
Gizakiarengan beste dohain bat erritmoa da. Hitzaren hots-dirdirari erritmoa, doinua edo soinu ezberdinen ezaugarriak uztartzean, lirikaren sorrera izango dugu pare-parean (ezin ahaztu lirikaren sorreran “lira” dagoela). Ahozkotasuna gure kulturaren ardatz garrantzitsua den neurrian, ez du oihartzun handirik izan gurean Bob Dylani Literatur Nobel Saria emateak sortutako auziak. Non ote da bertso baten, olerki baten edo abesti baten arteko ezberdintasuna adieraziko luken mugarria? Adibide asko ipin ditzakegu, gure “tumatxak”. Genero bakoitzak ditu bere ezaugarri bereziak, baina, norbaitek baiezta al dezake Lizasoren edo Maddalenen bertso asko poema ez direnik edota Mikel Laboaren edo Anariren abesti asko lirikaren barnean kokatu ezin direnik?: arte-agerpen bakoitzeko bi perla, gure itsaso emankorraren erakusgarri, ongi zaindu eta zabaldu beharreko ondarearen adibide.
Lehenengo poemen sorrera narrazioari oso loturik agertzen da. Mugak eta sailkapenak lagungarri bezain deitoragarri gerta daitezke batzuetan eta horixe gertatzen da literatur generoetan ere. Poesiak narrazioari bere dohainak eskaintzen dizkio, narrazioak olerkigintza aberasten duen neurri berean. Horregatik maite dugu Prousten edo Luis Mateo Díezen esaldi luzeen doinu atsegin eta naturala, irakurketaren bidea leun eta soil egiten baitu, goroldio isilak gozatutako belardian emandako pauso atseginaren modukoa.
Poesia-zaleok badakigu gure maitasun hitzak kulunkatzen direla olatu otzanetan, lehenbizikoz ahoskatutakoak igeri dabiltzan beretan. Etzaten gara uretan, zerura begira, eta itsas barneko doinuak entzuten ditugu; lehen kantuen durunda. Orduan ohartzen gara poema onak itsasargi direla gure bizitzan, Beaudelairek “Les phares” poeman margolan handiak sentitzen zituen legez: “Cést un cri répété par mille sentinelles,/ un ordre renvoyé par mille porte-voix;/ cést un phare allumé sur mille citadelles…” (“Mila jagolek errepikaturiko garrasia da/ mila ordezkarik zabalduriko agindua;/ mila gotorleku argitzen dituen itsasargia,…”)
Paul Theroux-ek hauxe dio The Great Railway Bazaar liburuan: “Bidaien literatura eta fikzioaren artean dagoen aldea begiak dakusana idaztearen eta irudimenak ezagutzen duena aurkitzearen artekoa da. Fikzioa zorion hutsa da.”
Maite ditudan idazle askoren sentimendua delakoan nago. Tartean, poeta handiak ere badaude: errealitatearekin topo egiten dute ezusteko olatuaren indarra sentituz, eta haien azalak kolpe bortitz baten ubeldua nahiz laztan gozoaren berotasuna jasoko du; barruan, astindu bat, bulkada bat, idazteko akuilua. Idazlearen eta narratzailearen arteko alde bera dago subjektu poetikoaren eta idazlearen artean; poeta ere fikzio sortzaile izan daiteke, bere bizipen soil hutsez ari ez denean. Haatik, horrelako egoeretan ere, beste generoetan gertatzen den moduan, poema guztian nabarituko dugu haren presentzia: sortutako munduan, ikuspuntuaren hautuan edota hitz bakoitzaren atzean, poeta bera atzemango dugu.
Idazleak sentitutako bulkada hori, aldi berean, bizipoz eta sufrimendu ere badelakoan nago. Bizitzeko modu bat besterik ez da, baina, barneko ziraun bihurri horrek zoriona sortzen duen neurrian, sor dezake sufrimendurik latzena ere. Bizitzeko modu bat; besterik ez. Bizitza irakurri eta adierazteko era. Margolariak, dantzariak, eskultoreak, musikariak edo sukaldariak ere horretan dihardu; baita artisauak, nekazariak, dendariak edo jostunak ere; sortzaile orok. Eta guztiok igarotzen dugu eguna gauza ttipi edo handiagoak sortzen: ilearen orrazkera, jantzien hautua, otordu ederrak…; keinurik xumeenak du gure sormena atzean. Mundua platera batean begietaratzen zaio Arzaki, sormen-aukerak infinituraino biderkatuz: hosto bat, graffitti eder bat, haurraren begi arranpaloek jaten duten azukrezko hodeia…; edozerk sor dezake barne-bulkada. Munduari egiten dio so eta haren begirada bihurrian, irudimena dantzan ikus dezakegu. Horrelakoxeak dira idazle-begiak.
Begi horiek hasiko dira hitzak astintzen, izara zuriak ipar-haizearen ufadaren pean edo haize firfirarik leunenaren pean bezala. Poemaren ernamuina jaio da. Ondoren, poetak arkatzaren eta orri baten beharra sentituko du, ordenagailu aurreratuenarena nahiz egunkari-paper zimurtuarena. Idatziko du hitz bat, ezinbesteko zaion horixe, gau ilunean argia piztu eta mesanotxeko liburuan idatziko duena, dutxako ur beroaren pean bururatu eta ziztu bizian irten ondoren, aurkitutako lehen koadernoan idatziko duena, biluzik, bere inguruan putzua zabaltzen, eta, agian, sakontzen ari dela konturatzeke. Joango da umearen orgatilatxoari bultzaka, hitz bat buruan errepikatuz, idatzi ezin eta azalean zizelkatuko lukeen horixe otoitzaren larriminez, behin eta berriz, barnean, setatsu errepikatuz. Idatziko du haurrak lotaratzean, gaueko izaki begi-zuloa bihurtuz; idatziko du hondartzan, zineko iluntasunean, ziegako bakardadean edo lan-etenaldian. Ondoren, gelako bakardadea izango da belaontzia. Irakurri, irakurri eta irakurri; besterik ez du egingo. Inguruko bizidunek ikusiko dute sator-zuloa liburuz gainezka egiten eta poeta bertan desagertzen. Lan, lan eta lan; besterik ez, poema idatzi arte, irudikaturiko olerki perfektura, miretsitako maisu-lanetara, lotsati gerturatuko dena lortu arte. Ingurukoak larritu egingo dira; pentsatuko dute poeta eromenean murgiltzen ari ote den, baina, halako batean, irtengo da, eta, orduan, aurpegiko begi-zuloen gainean, begi-niniaren erdian, izpi xume bat ikusiko dute: zoriontasun hauskorrarena.
A.Machado otsailaren 22an zendu zen, arratsaldeko lauretan. Hiru egun geroago, haren amak bide berari ekin zion. Anaia Josék poetaren berokiko sakelan bi orritxo zimurtu aurkitu zituen: batean, Guiomarren oroitzapenak; bestean, bertso bakarra: “Estos días azules y este sol de la infancia” (“Egun urdin hauek eta haurtzaroko eguzki hau”).
Duela urte batzuk, ikasle bat liburu bat irakurtzen hasi zen nire aurrean. Gure txirrina txalapartaren doinua da, lo dauden ikasleak iratzartzeko modukoa, hilak ere berpiztuko lituzkeena. Erritmo sorginduari aulkien burrunba gainjartzen zaio, lurrikara izugarria balitz bezala. Izutu egin nintzen, mutikoak irakurtzen jarraitzen baitzuen; ondoez arraroren bat, katatonia, agian. Ziurtasun bakarra: gaindosirik ez. Arnasa, behintzat, hartzen zuen; noizean behin, irribarre zirkinen bat nabari zitekeen ezpain-ertzean. Lasaitzen hasi nintzen, gertaeraren bitxitasuna betiereko bihurtuko zuen argazkiak egiteko imintzioak eginez. Halako batean, begiak altxatu zituen eta harriturik esan zidan: “Maixa, istorioa nire buruan ikusten dut, film baten moduan…”.
Gertaera ahaztezina bezain latza da, lehenbizikoz liburu batean murgildu zen mutikoak hamabiren bat urte baitzituen. Bigarren hezkuntzako gure ikasle gehienak etorkinak dira, maila sozioekonomiko baxuenekoak eta horrek arduratsu sentiarazi nau beti, bai baitakit haietako askok ezagutuko dituzten liburu bakanak ikastetxean irakurritakoak izango direla.
Irakurle sutsuen kopuruak bere horretan jarraitzen du nire geletan: bizpahiru, egoera baikorrenean. Gainerakoak behartutako liburuak bakarrik irakurri ohi dituzte. Badakit aditu batzuk behartze horren aurka daudela, baina nik ikasleen barne-mundua gorputza bezainbeste maite dut; janari osasuntsua jatera behartzen baditugu, kirola egitera, zergatik ez irakurtzera? Lehen pausoa maite duguna sutsuki igortzea da; ados. Erraza da haurtzaroan, haur-literatur ederrean, beraiekin igeri egitea. Nerabezaroan, ordea, tupustean, haitzak agertzen dira itsasoan. Irakurketak ahalegina eskatzen du eta gaur egungo nerabeek erakarpen asko dute inguruan. Horregatik, “amish uneak” errebindikatu nahi ditut, eztabaida ezinak izatearen ondorioz, isil-isilik, ohitura bihurtzen direnak. Emaitzak aurtengo ikasturteko oparirik hoberenak izan dira.
Ondoren gida-lana dator, nik miretsitako irakasleek egin zuten bera. Gaztelaniazko hizkuntza eta literatura irakasten ditut eta aurten, ikasleen errealitateak irakurketa liburuak egokitzera bultzatu nau. Pena handia zen, baina ikasleen erantzuna zoragarria izan da. Irakasle batek aitortu zidan bezala, ederra zen Bronx-ekoa dirudien ikasle gogorra maitasun istorio samurrean murgilduta ikustea. Haatik, irakurle sutsu bakanen beharrak ere ase behar dira eta pozgarria da DBHko azken urtean, I.Calvinoren, M.Rivasen, A.Méndezen, G.G.Márquezen edo P.Leviren altxorrak beren barne-azal bihurtu direla sentitzea.
Artikulu honek datorren ikasturtean poesia nola landu hausnartzen harrapatu nau. Hor ere, gida lana egin beharko dugu: haikuak, rap-a, abestiak, poema hautatuak… Aurten, ohartu naiz olerkiak asmakizun moduan jasotzen dituztela eta harriturik utzi ninduten C.Bonalden “Juicio temerario” olerkiarekin bete-betean asmatzean. Aurrera jarraitzeko bultzadatxoak dira; gure gazteei beren sentsibilitatea garatzen laguntzeko ardura dugu. Horrela, poesiak eskainitako une bereziak gozatzeko gai izango dira, Sarrionaindiak aipatzen dituen “enarak airea ehuntzen” duten orena bezain magikoak diren momentu horiek dastatzeko gai.
OHARRA: Artikulu hau “Hitzen Uberan” agertu zen 2018ko ekainaren 29an. Bezperan hil zen P.Ezkiaga poeta, testu honetan aipatzen den idazlea.